Categorie archief: Terrorisme

Barabas!

A6-voorkantNa veertig jaar was het of het stof van het lijdensverhaal werd afgeblazen. Een bomvolle Westerkerk luisterde naar de uitvoering door het Amsterdams Studentenkoor. Niet eerder hoorde ik hoe het intens verdrietige Erbarme dich omkringeld werd door een viool die meeging in het klagen, maar tegelijkertijd ook een ondertoon van hoop in zich had. Alleen de soliste en de violist vulden met hun stem en de viool de hele ruimte in een trage muzikale dans waarin klagen en troost om beurten het voortouw namen.

Als kind heb ik het lijdensverhaal met de paplepel ingegoten gekregen. Elk detail van dit verhaal kende ik, uitentreuren. Van het laatste avondmaal tot aan de wederopstanding, met alle verraad en lijden erbij. Overdaad schaadt: het kon mij niet meer boeien. Natuurlijk zong ik als kind Oh hoofd bedekt met wonden mee, maar mij werkelijk verplaatsen in een lijdende Christus, dat bracht ik niet op. De hele intrige kwam mij erg gekunsteld over: een zoon van god die mens wordt, daarna wordt gemarteld en daaraan overlijdt, maar na drie dagen weer rondloopt en uiteindelijk opstijgt naar de hemel. En door dat lijden de last van onze zonden wegneemt. Hoe zo? Het lijden was toch niet verdwenen uit de wereld? En die hemel: waar kon ik vinden dat we daar daadwerkelijk heen zouden gaan?

Maar nu, met een scherp en helder articulerende evangelist die het publiek meenam langs elke gebeurtenis, zag ik niet alleen hoe filmisch het verhaal is, maar ook actueel. Hoe scene na scene in de aanloop naar de kruisiging Jezus de hele film al gevisualiseerd had, wist waar en wanneer Judas en Petrus hem gingen verraden. Hij zag er als een berg tegenop. Dramatisch ijzersterk. Want het is het verhaal van onze eigen dood, uiteindelijk. Die voorkennis hebben wij net als Jezus: ook wij gaan sterven. Daarmee is het lijdensverhaal ons eigen verhaal. Erbarme dich is in feite een geoorloofd zelfmedelijden. Van Bach mogen we huilen om ons lot, en hij troost ons ook meteen met hemelse muziek.

Maar wat mij vooral treft zijn de scenes waarin het koor eerst roept dat Barabas in plaats van Jezus moet worden vrijgelaten en daarna dat Jezus gekruisigd moet worden. Het is geen boos koor, geen woedende menigte, maar eerder een enthousiaste meute die geniet van de macht die Pilatus hen toebedeelt. Ik let op de gezichten van koorleden. “Zegt ’t maar”, zegt Pilatus: “Ik zie geen kwaad in deze man, maar zeg ’t zelf maar.” Dat laat het volk zich geen twee keer zeggen. De ogen van de koorleden staan fel, het lijkt een tribune van fans van de winnende partij in een stadion. Ik schrik er bijna van hoe sterk de toon en het beeld overeenkomt met de beelden van de schreeuwers van “AZC weg mee”. Bach moet meegemaakt hebben hoe een opgewonden menigte zich gedraagt, welke toon daarbij hoort. Het triomfantelijke van de woede van een meute die macht ruikt en wil afrekenen.

In de Mattheus trekken de aanstichters van de kruisiging zich uiteindelijk de haren uit hoofd als ze zich realiseren – door het scheuren van een groot gordijn in de tempel, zes uur duisternis, flinke aardbevingen en een optocht van levende doden – wat zij hebben gedaan: niets minder dan God gedood. Zo’n afloop kent alleen een goede film met God zelf in de hoofdrol.

Het lastige is dat God het niet meer voor het zeggen heeft. Ook niet als hij Allah heet. De ooit almachtige legt het af tegen criminelen die zich met bommen een sluiproute naar het paradijs banen, tegen rücksichtsloze mensensmokkelaars, tegen vreemdelingenhaat, tegen drenkelingen, tegen prikkeldraad. Alleen een schrijver van het niveau van Shakespeare zou uit de voeten kunnen met de hedendaagse weerbarstige werkelijkheid. Wie is Judas, wie is Petrus, wie is Pilatus, wie zijn daders, wie worden geofferd? En vooral: welke rol spelen wij zelf? Toeschouwers zijn wij, machteloze toeschouwers.

Het minste wat we kunnen doen is de vluchtelingen die hier aankomen goed opvangen. Vrijwel elk dag zie ik in wijkcentra vrijwilligers met kleine groepjes Syriërs, Iraniërs, Afghanen aan de slag om Nederlands te leren. In het grote drama is dat een heel nederige rol. Toch is het toch erg belangrijk om het optimisme en het geloof in de toekomst vast te houden. Bach had daar geen noot aan gewijd. Eeuwige roem verwerf je er niet mee. Maar die eeuwigheid nam ik toch al met een korrel zout.

 

Storm en haat

Zodra ik de toetsen van mijn laptop aan raak en de letters op het – digitale – papier verschijnen, loopt mijn witte beeldscherm als een nog lege, pas drooggemaleIMG_1254n polder langzaam vol. De stroom van woorden gaat zijn eigen weg, ik volg ze en probeer zij al associërend in het gareel te houden, maar de wind kan de golven nog alle kanten opsturen. Naar oost, naar west, heen en terug. De patronen van golven interfereren met elkaar tot nieuwe patronen. Maar hoe harder de wind uit één richting waait, hoe hoger de golven, hoe meer de buitenwereld mij één kant op dwingt, of ik wil of niet.

Zo liepen de krantenkolommen de afgelopen maanden vol met vluchtelingenleed. Letterlijk spoelden de golven van de zee lijken aan op de Zuid-Europese stranden om daarna als een vlek uit te vloeien over de ene na de andere krantenpagina. We raakten een beetje murw van die onophoudelijke stroom. Tot de foto van een verdronken peuter ons de adem benam. Bovenop de dijk van onze polder voelden we ons toch erg ongemakkelijk worden met dat dode kind in kleurig T-shirtje, spijkerbroekje en sportschoentjes in de vloedlijn. Wat als heel Syrië leeg liep?

De beelden van vluchtelingen mengden zich met beelden van boze burgers die schreeuwden om hogere dijken. Aangespoord door de boekhouders van de angst die burgers met zorgen over de instroom van nog meer, meer, meer moslims woorden inbliezen die voor de camera uitgesproken haat uitademden.

Tot die andere zaaiers van de angst toesloegen. Was er al verhoogde dijkbewaking vanwege de toevloed van vluchtelingen, de eerste doden in Parijs leiden acuut tot de hoogste staat van alarm. Ongelovig staarde ik op vrijdagavond naar de berichten op mijn smartphone: “Drie doden bij aanslag in Parijs”. Een uur later twintig, weer later zestig. Besef schoot tekort. Ongeloof kent geen vergrotende trap. Zaterdagochtend werd aan het ontbijt de balans opgemaakt. Meer dan 120 doden. De polder was volgestroomd met giftig troebel water. De dijk leek definitief doorgebroken. Hoe nu verder?

Nog dagen lang streek er zo nu en dan nog een stormvlaag over de volgestroomde polder. De televisie bracht de beelden direct binnen, kranten bevatten pagina na pagina nieuws, kolom na kolom meningen. Facebook en twitter braakten een brij aan ad hoc meninkjes uit. Iedereen sloofde zich uit om met bezweringen de storm te dempen en de polder weer droog te krijgen. Maar de bezweringen wakkerden door hun oorlogszuchtige taal weer nieuwe vlagen van onrust aan.

Nu, een week later, terwijl ik tijdens het typen van deze woorden uitkijk over de kalme Kostverlorenvaart waar een klein sloepje met ronkende motor richting IJ zwoegt, lijkt de storm wat geluwd. Maar de lucht is niet opgeklaard. De herfst heeft de kleur van achterdocht aangenomen, ook al gaan de vluchtelingen onzichtbaar op in de massa van de stad, en ligt het epicentrum van de haataanslag 500 kilometer verderop. In Brussel gijzelt de angst voor enkele onzichtbare bomgordeldragers de hele stad. Via televisiecamera’s turen we lege straten af. Verslaggevers doen hun werk voor een wezenloos decor. De klok telt af, de stad houdt zijn adem in, maar niemand weet tot welk moment.

Was de televisie niet de katalysator geweest van het drama? Wat zou er gebeurd zonder televisie? Het nieuws had weliswaar met grote koppen in de krant hebben gestaan, maar onze verbeelding over de impact had tekort geschoten. Onze polder had geen voedingsbodem voor angst kunnen worden. We hadden volstaan met beperkte dijkbewaking in plaats van een oorlogsverklaring.

Het meest effectieve wapen van de terroristen is niet de bomgordel. Dat is het bewegende beeld. Bewegende beelden planten zich direct in je hersenen. Taal vertraagt. Taal kan niet zonder persoonlijke verbeeldingskracht en niet zonder de expliciete wil om het verwoorde te verbeelden. Van oorspronkelijk beeld via woord naar nieuw beeld kost tijd, en kracht. Een onthoofding op papier spreekt niet tot de verbeelding. Op de lagere school dreunden we zonder enige reserve onze jaartallen op: “1568: Egmond en Hoorne te Brussel onthoofd!” Een filmpje op Youtube van een onthoofding is oneindige keren heftiger. Het is het verschil tussen gehakt kopen en een koe slachten.

Televisie en internet zijn het verlengstuk van onze eigen ogen. Op de eerste film die honderd jaar geleden in theaters werd vertoond reed een locomotief recht op de camera af. Van schrik doken de mensen onder de banken. Nu springen de angstzaaiers voor de camera’s, die door internet tot in de verste hoeken reiken, met de hoofden van de goddelozen in hun handen.

Onze tomeloze drift om alles met alles te verbinden, om onze leefstijl met beeld en geluid tot in de kleinste dorpjes over de hele wereld te brengen, ontploft midden in ons gezicht. De wereld haat ons. Om onze arrogantie, om onze leefstijl waarin je plek en je leven niet bepaald is bij je geboorte, maar waarin nog alle kaarten open liggen. Noch klasse, noch grootvader, noch god bepaalt wie en wat we kunnen worden.

De wind verlost de bomen van hun natte herfstbladeren, rolt golven door rietkragen en graanvelden, tekent patronen van rimpelingen op het water, verjaagt regenwolken. De wind van onze samenleving ruimt verstarrende gewoonten op, schept kansen, stimuleert vernieuwing en ademt vooral vrijheid en ruimte. Maar die ruimte, die vrijheid roept ook angst op. Angst voor de leegte. En angst wordt snel haat. Haat die als een kolkende zee over onze dijken slaat. Onthutst staan we tot aan onze knieën in de drab om ons heen te kijken waar die ongerepte polder is gebleven.

 

 

Onthoofd

De eerste lentezon, dus wandelschoenen aan. ’s Kijken of er nog iets nieuws te bewandelen valt. Een route langs de Egmonden: over grasdijken en duinen van Egmond aan zee, naar Egmond aan de Hoef naar Egmond Binnen. We komen langs de restanten van het kasteel van de Egmonds. Al heel vroeg begonnen de Egmonds met het opbouwen van macht en uiteindelijk mochten ze zich graaf noemen.
Samen met zijn collega uit Hoorn trok de graaf partij voor Willem van Oranje. Dat moesten ze met de dood bekopen: onthoofd. Ineens klapt er een schakelaar om in mijn hoofd. Onthoofd? Ja, onthoofd! We dreunden het op bij de geschiedenisles in het rijtje van “1600slagbijnieuwpoort”: 1568 Egmond en Hoorne te Brussel onthoofd. En zin die je het lekker deed in het rijtje, een echte jambe. Wat er feitelijke stond drong niet tot ons door. Onthoofden kenden we immers niet. Volgens oude prenten ging het simpel met de blanke sabel. Nu schuiven beelden van gemaskerde mannen en ter dood veroordeelden in oranje gewaden over die historische onthoofding heen.

Een uur later lopen we langs de Abdij van Egmond: buiten hangt een Christusbeeld. Ik herinner mij hoe mijn dochter, pakweg 6 jaar, op vakantie geschokt reageerde op alle kruisbeelden langs de Franse wegen. “Dat zouden ze niet moeten doen, want dat vinden kleine kinderen heel eng”, zei zij met een klein stemmetje. Zij zag het beeld nog zoals het was: een marteling. Maar na eeuwen van aanbidding kantelt het beeld van een marteling in een heilig ritueel. We wenden het hoofd niet af, krijgen geen braakneigingen, maar lopen er of onverschillig aan voorbij, of – als we gelovig zijn – slaan we een kruis, knielen we, of steken we een kaarsje aan.

IS onthooft ontvoerde mensen, in hun ogen ongelovigen. Met de blanke sabel. We gruwen ervan, wenden ons af, en knippen uit de filmpjes de ergste momenten. Hoe werkt dat in ons hoofd: twintig eeuwen aanbidden we een slachtoffer van een marteling en het martelwerktuig maken we symbool van onze religie. Veel gruwelijker kun je het eigenlijk niet bedenken.

Onze omgang met geweld en gruwelen is ambivalent. Van afgrijzen tot aanbidding. Kwestie van framen in hedendaags jargon. En is dat nu niet precies waarom het drama in Syrië, Irak, en nu ook Libië onoplosbaar is? Ieder framet zijn werkelijkheid. En een oplossing is er niet omdat de frames elkaar uitsluiten. Want de christelijke aanbidders van de marteldood van hun god zullen zich niet kunnen verplaatsen in de strijders van IS die met hun gruweldaden de eindtijd willen bespoedigen.

Misschien dat juist de geseculariseerde westerse wereld onmachtig staat tegenover het IS geweld: we hebben geen enkele affiniteit meer met gruweldaden die voortkomen uit een religieuze overtuiging. En dus ook geen enkel idee van de vasthoudendheid van religieuze fanaten.

We kopen een paar tripels bij de abdij en gaan weer op huis aan. Het is een mooie dag geweest.