Kruisspin

Na mijn blog over het Grote Hulpsysteem wilde ik wat dieper spitten in de zelfredzaamheid van de burger. Want ik twijfel een beetje aan die zelfredzaamheid. Hoe vrij zijn wij om ons leven in te richten volgens eigen plan? Ik echter vond geen duidelijk haakje om mijn betoogje aan op te hangen. Dus duurde het toch weer wat langer voor dit blog geschreven kon worden. Het haakje was het gesprek met een medewerker van een sociaal wijkteam: hij ondersteunde een multiproblem gezin.

Torenhoge schulden, fikse ruzies en mogelijk geweld waarvan jonge kinderen getuige zijn, werkloosheid, verslaving. Ondanks alle bezweringen om tot “één gezin, één plan” te komen, schoof de ene na de andere instantie aan de keukentafel aan om een oplossing te bedenken voor de ellende. Jeugdbescherming, verslavingszorg, schuldhulpverlening. Opvallend was dat de hoofdrolspeler, de vrouw des huizes, haar verhaal naadloos aanpaste aan degene die tegenover haar zat. Iedereen kreeg het kluifje dat paste bij zijn of haar status en discipline. En uiteindelijk veranderde er niets omdat de hele setting intact bleef zoals hij was, en die bepaalde het gedrag van alle huisgenoten.

Mensen kunnen kiezen om een ander leven te gaan leiden, maar moeten dan doorgaans breken met hun huidige leven. Dat is voor vrijwel iedereen een brug te ver, want breken kost energie, levert pijn op en je weet vooraf niet of dat leidt tot een beter leven. Zo weten we uit hersenonderzoek dat het verliezen van een dierbare dezelfde pijngebieden triggert als het verliezen van een ledemaat. Een kind verliezen is even pijnlijk als een arm verliezen. Letterlijk. Daar zal niemand vrijwillig voor kiezen. Pijn door een breuk trachten we te vermijden. Met chronische pijn leren we omgaan.

Wij zitten met een onzichtbaar weefsel vast aan onze omgeving en alleen de heel sterken zijn in staat – als de nood heel hoog is – om dat weefsel door te snijden. Met alle pijn die daarmee gepaard gaat. Daarom spreekt de film over de man die met zijn arm klem zat onder een rotsblok en dat met een zakmes afsnijdt zo tot de verbeelding: zouden wij daar zelf toe in staat zijn? Zolang er geen sprake is van een levensbedreigende situatie kunnen “instanties” dan ook weinig uitrichten.

Was die vrouw des huizes te kwader trouw? Waarschijnlijk niet: in de situatie viel het op dat ze haar verhaal modelleerde naar haar gesprekspartner. Maar is dat niet wat we feitelijk altijd doen? Ik kan aan de spreektoon die mijn partner aan de telefoon gebruikt horen met wie zij spreekt, als het vaste gesprekspartners zijn zoals familie of vrienden. Het is een melodie van een duet waarvan je één kant hoort. Een beetje zoals je aan de voetstappen hoort wie de trap afloopt. Het doet mij denken aan het verhaal van Oliver Sachs van een patiënt van hem – een musicus – die mensen niet meer herkende tot zij bewogen. Hun lichaamsbewegingen vormen als het ware een vaste melodie.

Ons gedrag, de keuzes die wij maken, zijn alle ingebed in een vast gedragsrepertoire. Dat verander je niet meer. Ee beetje zoals de kruisspin die, terwijl ik dit stukje schrijf, vlak voor het raam van ons terras bezig is een web te bouwen. Het vorige web had hij vastgemaakt aan een stokroos die om knakte. Zonder versagen spant hij nieuwe spandraden en begint hij van voren af aan. Hij kan niet anders.

Uiteraard zijn wij geen kruisspinnen. Wij kunnen – in extreme situaties – wel ander gedrag vertonen. Ik denk niet dat je dat moet benoemen als “een andere keuze maken”. Om een sprong te maken naar de actualiteit, op die zelfredzaamheid kom ik een volgend blog terug: als mensen gaan lopen vanuit Syrië, Turkije of Libanon, op rubberbootjes de zee op gaan met gevaar voor eigen leven en daarna honderden kilometers gaan lopen zonder enig idee waarheen, betekent dat dat ze geen keuze meer hebben. Je snijdt je niet zomaar los. Ze gaan lopen uit doodsangst. Niet anders dan in 400 jaar na Christus de mongoolse nomaden met een ongekende vorm van terreur hele volkstammen verdreven en de kaart van het toenmalige Europa opnieuw tekenden. Als hoofden afgehakt worden is er geen keuze.

Dat er politici zijn die er dan voor pleiten de grenzen dicht te gooien, is net zo goed terug te leiden op de onmogelijkheid om een ander gedrag te vertonen. Zij zijn in zekere zin gegijzeld door hun eigen retoriek. De toestroom van vreemdelingen versterkt een xenofobe politicus in zijn standpunten. De oproep van Wilders om in verzet te komen tegen het nepparlement heeft tot nu toe geen weerklank gevonden. Hij is de kruisspin gevangen in zijn eigen web.