Categorie archief: Politiek

Winnen en verliezen, een ijzersterk koppel

Biden heeft gewonnen. Zijn aanhangers stonden op de banken. De aanhangers van Trump reageerden vol ongeloof, hadden het over fraude. De overwinning werd hen ontstolen.

Hoewel de VS voor ons ver weg zijn, zat ook ik halve nachten op om die strijd te volgen. Natuurlijk heeft die uitslag effect op ons bestaan. De Brexit gaat nu een andere kant op, Boris Johnson heeft nu geen grote broer meer die hem helpt aan een voordelige handelsdeal. En misschien kunnen we de temperatuur op onze planeet iets langzamer laten stijgen als de VS weer toetreden tot het klimaatakkoord. En kan Joe Biden wat olie gooien op de golven van overkokende islamkrenking. Kortom, een ouwe vos met veel politieke ervaring die het pappen en nathouden als geen ander beheerst, is misschien wel de juiste man op de juiste plek. Zonder dat we ons verder veel illusies moeten maken over zijn sociaal-economisch program.

Maar dan nog, het is toch vreemd dat ik met zoveel andere Nederlanders het nieuws van minuut tot minuut volgde alsof het onze eigen president is. Terwijl ik dit schrijf op zaterdagavond rond tien uur hoor ik zelfs vuurwerk afsteken. Een blijk van opluchting om verlost te zijn van de schaamteloosheid van de machtigste politicus ter wereld? Het deed pijn om te zien hoe een ooit machtig land dat ons in cultureel opzicht veel bracht – ik noem als willekeurig voorbeeld Bob Dylan – zo implodeert. De grofheid en botheid en leugenachtigheid zijn zo buitenproportioneel dat ze niet te beschrijven, niet te bevatten zijn. Hiermee verloor de VS zijn etiket als beschaafd land. Dus zijn wij blij met Biden, vanwege de culturele band die wij met de VS voelen en de hoop dat hij verder verval kan stoppen.

Terwijl dat zo omging in mijn hoofd zag ik een aaneenrijging van beelden van het gejuich van de Democraten en het ongeloof en woede van de Republikeinen. De vreugde van de New Yorkers was erg aanstekelijk. Het chagrijn van een Rudy Guliani, die zich laat kennen als hielenlikkende ritselaar van Trump, was als een genant démasqué. Ooit burgemeester van New York, toch een respectabel ambt, maar nu – ongetwijfeld tegen beter weten in – volhardend in beweringen over bedrog. De zoon van Trump die de term ‘oorlog’ gebruikte.

Langzaam drong de parallel met sport zich steeds sterker op. Ik zag mensen die met hart en ziel fan waren van een partij zoals we dat zien voetbal. Ik zag bij de Trumpfans het verdriet van fans nadat hun cluppie is afgedroogd door een onderschatte tegenstander.

Wat dat vooral laat zien, is dat een tweekamp een helder en begrijpelijk concept is. Veel sporten bestaan uit competities van tweestrijd: alle teamsporten en alle één-op-één gevechten. Daar tegenover staan sporten waar je kunt meten wie de beste is: snelheid, gewicht, afstand. Een race van individuën tegen elkaar, of tegen de klok. Dat levert weliswaar ook spektakel op, maar de fans van Tom Dumoulin en Primoz Roglic zijn géén tegenstanders van elkaar. Zij hopen dat hun ‘eigen’ renner wint, maar onderlinge strijd tussen fans, met veldslagen tussen hooligans, zijn bij die sporten volstrekt ondenkbaar. Blijkbaar maken tweekampen bij mensen méér emoties in ons wakker dan een race. Doet het een appèl op de emoties van de stammenstrijd. Het biedt niet alleen de mogelijkheid om je te identificeren met de eigen ploeg, het maakt het ook mogelijk om je af te zetten tegen de anderen. Je bent geen toeschouwer, geen fan, maar onderdeel van de strijd. De eigen partij bestaat per definitie uit te ‘goeden’ en de tegenstander dús uit de ‘slechten’. We gaan ons zelf daardoor beter voelen bij winst.

Het zou de moeite waard zijn om te onderzoeken of er een verband bestaat tussen de bloei van de tweekampen in de sport en de toename van polarisatie in samenlevingen. Misschien is voetbal niet die goedaardige vervanger, met onschuldige middelen, van oorlog zoals wel verondersteld, maar een voedingsbodem, een frame voor gepolariseerd denken en reduceert het elk conflict tot een overzichtelijke tweekamp. Het biedt een houvast in een wereld die steeds complexer en onoverzichtelijker wordt. Zo raakt de politiek ‘besmet’ door het concept van de tweekamp. Een verkiezingsstrijd waar twee kemphanen alle aandacht naar zich toetrekken is aantrekkelijk. Pechtold en Wilders hadden elkaar nodig als ‘vijand’ om zichzelf te profileren. Ze wonnen beiden door die strijd. Het gedrag van aanhangers van twee politieke tegenstanders is identiek aan die van fans van voetbalclubs. De wereld teruggebracht tot vóór of tégen, rood of wit, 010 of 020. En van een andere orde: zwart of wit.

Wat zegt dat over de kansen van Joe Biden om de polarisatie terug te dringen? Ik heb daar een hard hoofd in. Om de bijl na een tweekamp te begraven moeten beide partijen beschikken over een flinke dosis beschaving en zelfrelativeringsvermogen. Als één van de partijen daar niet toe in staat is, duurt de polarisatie voort. Wat zou er voor nodig zijn om hardcore Ajax- en Feyenoordfans bij elkaar te krijgen? Alleen al de vraag stellen maakt duidelijk dat het een onzinvraag is, want zonder de polarisatie bestaat de tweekamp niet meer. Game over. Ik ken Rotterdammers die het Ajax vorig jaar niet gunden dat ze de halve finale van de Champions League zouden winnen. Die mij juichende mails stuurden nadat Ajax verloren had. Omdat die tweestrijd an sich onderdeel is van hun identiteit als fan. Wat moet iemand die 100% 010 is zonder 020?

Als de tweekamp het universele model wordt waarlangs conflicten in de wereld en in de samenleving opgelost worden, dan staat ons nog heel veel polarisatie te wachten. Zal de hitte van de strijd toenemen, en zal elk item geïdentificeerd worden als issue waar de ene partij voor is en de andere tegen. Daardoor krijg je clusters van standpunten die inhoudelijk niets met elkaar te maken hebben maar door polarisatie met elkaar verknoopt raken: klimaat, euthanasie, abortus, wapenbezit, strafmaat, racisme, Zwarte Piet, vlees eten, gender, autorijden. Handig, want als de ander vóór Zwarte Piet, ben ik tegen. Dat ontslaat mij van de noodzaak om zelf na te denken: want ik ben tegen waar de ander voor is en omgekeerd.

Wat te doen? In een hoekje wachten tot het over is? Telefoon uit en wandelen door de natuur, vogels spotten? Voor je het weet verzeil je in een strijd voor of tegen Schotse hooglanders. En ook de halsbandparkiet en de Nijlgans werpen al behoorlijk wat discussiestof op. Ik ga even uitzoeken wie voor of tegen deze exoten is en wat zijn overige standpunten zijn alvorens ik mijn standpunt bepaal. Scheelt een hoop nadenken.

Onzeker weten (Spreeuwenwolk III)

Vorige week schamperde ik hier nog over het geloof in het mondkapje. De zeer deskundige en aardige Roel Coutinho zette ik weg als een “ietsist”. Het probleem waar ik tegenaan loop, en met mij pakweg minstens 98% van de Nederlanders, is dat ik zelf géén wetenschapper ben, én echte wetenschappers heel hoog heb zitten. Die achting wordt ingegeven door mijn veronderstelling dat wetenschappers “het” weten.

Misverstand: wetenschappers trachten béter te begrijpen hoe de dingen in wereld om ons heen – en wij zelf – in elkaar zitten, vanuit het besef dat elk onderzoek weliswaar méér kennis oplevert, maar dat zéker weten uitgesloten is. Een beetje zoals Achilles in de paradox van Zeno nooit de schildpad kan inhalen. https://nl.wikipedia.org/wiki/Zeno%27s_paradoxen. De schildpad wil een kleine voorsprong. Telkens als Achilles op de plek aankomt waar schildpad was op het moment dat Achilles vertrok, is de schildpad weer iets verder. Als Achilles daar dan aankomt, is de schildpad wéér iets verder.

Dat wetenschappelijk weten feitelijk onzeker weten is, is voor onderzoekers geen openbaring, maar juist essentieel. Voor die gemiddeld 98 mensen om die ene wetenschapper heen verwarrend. Zo voer ik op Olie B. van Dissel. Als zo’n autoriteit mondkapjes onzin vindt, dan knoop ik dat in mijn oren. En draag ik geen mondkapje. Ik ben gekke Henkie niet. Ik stelde mij er bij voor dat virussen zo klein zijn als pakweg zuurstofmoleculen die vrij door tissues heen vliegen.

Misschien had Van Dissel er beter aan gedaan om wat slagen om de arm te houden. Niemand wordt geschaad als er mensen zijn die mondkapjes dragen. Waarom zou je dat ontmoedigen door zo beslist te stellen dat ze geen enkel effect hebben? Want dan ga je niet snel als gekke Henkie met zo’n mondkapje de straat op.

Het probleem: de kans is groot dat hij op zijn schreden terug moet keren. De laatste tijd komen steeds meer onderzoeken beschikbaar waaruit blijkt dat mondkapjes wel helpen: niet alleen om mensen te beschermen tegen besmetting door een onbewuste drager van het virus – dat was de stand van zaken van de vorige week nog – maar mogelijk óók helpen om de hoeveelheid ingeademde virussen te beperken. Dat is een direct voordeel voor de mondkapjesdrager zelf! Niet opgediept uit duistere internetkrochten, maar uit gepubliceerd wetenschappelijk onderzoek. Het lijkt erop dat hoe minder virussen binnen komen, hoe minder ernstig de ziekte verloopt. Klinkt ook voor mijn lekenverstand niet onlogisch. Kortom, ik ben om.

Dat is fijn voor mij, en mijn omgeving, maar Van Dissel heeft inmiddels wel een probleem gecreëerd. Door zijn besliste, afwijzende toon, zonder voorbehouden, wordt het lastig om nu een draai te maken. Niet alleen vanwege dat mondkapje, maar ook de door het RIVM betwiste effectiviteit van hydroxychloroquine – door Trump de hemel in geprezen, waar we allen smakelijk om lachten – blijkt er toch wel te zijn: het vertraagt de ziekte bij behandeling in heel vroeg stadium.

De onontkoombare draai door het RIVM is een schot voor open doel voor Willem Engel cum suis. Groeiend inzicht is intrinsiek verbonden aan wetenschap, maar niét voor het overgrote deel van de burgers: voor hen is een wetenschapper die zijn mening bijstelt een draaikont. En dus onbetrouwbaar.

Geen goed uitgangspunt voor de nieuwe lockdown. Die oogt ingrijpend, maar dat is schijn. Het is een café-lockdown. Zonder enig perspectief wat er tijdens die sluiting nog aan extra gereedschap van stal wordt gehaald om de duur zo kort mogelijk te houden. De wettelijke draagplicht van mondkapjes?  “Gaan we uitzoeken”. Het beboeten van het negeren van quarantaine door besmettelijke personen? “Gaan we uitzoeken”. Meer en massaal testen? “Gaan we proberen.” Minder mensen bij kerkdiensten? “We gaan in overleg.”

Als perspectief ontbreekt, wordt volhouden – afstand houden, thuis werken – heel erg lastig. We hebben alleen nog houvast aan onze eigen wijsheid en fladderen alle kanten op zonder tot rust te kunnen komen. Dat is dodelijke vermoeiend.

Geloof of politiek? (Spreeuwenwolk II)

Op 7 april stond in een concept voor mijn blog die week: “Het zou mij niets verbazen als over een week veel meer mensen met mondkapjes lopen. Want Van Dissel en andere experts mogen dan wel stellen dat dat niet helpt tegen besmetting: als de IC-specialisten en verpleegkundigen er wel mee lopen, sterker: als alles op alles wordt gezet om meer mondkapjes te produceren voor mensen in de meest besmettelijke situaties, dan is de kans heel groot dat de spreeuwenwolk rond gaat cirkelen op zoek naar mondkapjes.” Na wat wikken en wegen schrapte ik die alinea. Te zuur.

In die blog vergeleek ik onze huidige samenleving met een spreeuwenwolk. We zijn nu een half jaar verder en we cirkelen nog steeds rond. De regie is zoek, want: 17 miljoen regisseurs. Als radeloze spreeuwen zwenken en zwaaien we op basis van die enkele simpele gedragsregels van vogeltjes in een zwerm: zorg dat je nooit aan de buitenkant vliegt (gedragsregel 1) en vlucht bij elk signaal, hoe miniem ook, van vermeend gevaar (gedragsregel 2). Daardoor wordt de zwerm één samenhangend, maar snel vervormend organisme. Ongrijpbaar. Soms duikt er een roofvogel in de wolk waardoor hij splitst. Fascinerend om te zien. Stel je je voor hoe een alien op veilige afstand van de aarde nu naar ons zit te turen. Wat ziet hij dan?

Dat er geklaagd wordt over gebrek aan regie, dat er angstig gepiept wordt “waar is de leider”, net zoals die ene spreeuw piept terwijl zijn buren op dat moment opzij scheren en hij instinctief mee gaat. En allemáál piepen ze waar die leider is, of over de vragen of snavelkapjes helpen, luister maar eens naar zo’n fladderend volk, oorverdovend.  

Terug naar de mondkapjes: elke discussie daarover is zinloos. Het bewijs dat het helpt, is blijkbaar flinterdun. Ik ben geen viroloog, maar vergelijkingen tussen landen en steden met en zonder draagplicht bieden geen doorslaggevende houvast. Maar als de spreeuwenwolk een mondkapje wil, dan gaan we dat doen. Toch?

Als alle landen om ons heen mondkapjes verplichten, dan kunnen we niet achterblijven. We willen geen gekke Henkie zijn (gedragsregel 1). Eerder gebeurde dat met de scholensluiting (gedragsregel 2). Zo werkt geloof. Veel gelovigen stellen alles in het werk om het gelijk aan hun kant te krijgen. Tot aan de redenering van Pascal toe, een volgens kenners briljant wiskundige, maar ook zeer gelovig man, op de vraag of God bestond: “Je weet het niet, dus dan kun je het maar beter doen”. Een soort utiliteitsargument.

Exact dat argument wordt nu gebruikt: baat het niet, dan schaadt het niet. En net als bij het geloof in een god heb je hier alle gradaties, van zwarte kousen die dreigen met hel en verdoemenis – “wacht maar tot jij op de IC ligt!” – tot de ‘ietsisten’. Met opvallend genoeg dezelfde woorden. Roel Coutinho: “Als ik alle onderzoeken door lees, dan geloof ik wel dat het íets doet.” Zoek het verschil met: “Ik geloof niet in God, maar wel dat er íets is.”

Het is wachten op de variant op de uitsmijter van de gelovige die mij ooit “troostte” met: “Ik respecteer dat je niet gelooft, ik zal voor bidden.” Ik wacht op: “Ik respecteer dat je geen mondkapje draagt, maar ik hoop dat iedereen om je heen dat wel doet zodat je veilig bent.”

Dat de ratio volledig zoek is geraakt, bewijst wel dat de voormannen van partijen die zich niet gauw laten betrappen op het stellen van geloof boven wetenschap, een vurig pleidooi vóór het mondkapje hielden in de Tweede Kamer deze week. Waarop de opperspreeuw, die opperspreeuw is omdat hij zo feilloos aanvoelt waar de zwerm heen zwenkt, meteen ‘op camera’ het mondkapje verplichtte. Live tijdens het debat. In één zwiep alle ratio overboord gekieperd. Rust in de tent!

De consensus was groot, de politiek pakt hier haar rol, want zoals Jesse Klaver uitlegde bij Op1: het OMT adviseert, de politiek neemt het besluit. Geen speld krijg je daar tussen. Wat hij zegt kun je ook uitleggen als een poging om de beschuldiging van gebrek aan regie te ontlopen – of juist proberen de koppositie over te nemen? – om de angst in de samenleving enigszins te dempen, om tegemoet te komen aan houvast bij onzekerheid. Een vlucht naar voren in jargon. Het spiegelbeeld van Johnsons en Trumps manier van dempen van de onrust door het virus te bagatelliseren. Op de schaal van wijs – onverstandig was dat héél erg onverstandig. Maar is dat mondkapjesbesluit wel wijs?

Ik stond gisteren weer eens een dagje achter de kassa van onze buurtkringloop. Dat doet ik graag. Iedereen die binnenkwam vroeg ik een mondkapje op te zetten. Ja, ik ben de beroerdste niet. Ik had zelfs een doosje voor mensen met de smoes “heb ik niet bij me”. En vrijwel iedereen deed het braaf op. Niemand op de voorgeschreven manier, veel neuzen staken boven het masker uit. Best grappig, van die grote kokkerds als vleesgeworden ventilatieschachten waar alle lucht ongezuiverd in en uit stroomt.

Dan laat ik nog maar buiten beschouwing dat vrijwel niemand erin slaagt om zo’n flapje op te zetten door alleen de elastiekjes met de vingers aan te raken. Die eerst 20 seconden met water en zeep gewassen moeten zijn. Waar?? Leg dat maar eens uit aan de doorsnee klant. Verspilde energie.

Gemopper? Amper. Weigeraars overtuigde ik heel eenvoudig met: “Ik geloof ook niet dat het veel helpt, maar andere klanten voelen zich veiliger als u het draagt”. Zondermeer werden de monden en soms neuzen bedekt. Want baat het niet, dan schaadt het niet. De meeste mensen deugen.

Tevreden? Mwa. Het schaadt namelijk wel degelijk: je kunt elkaars gezichten niet meer lezen. Elke emotie wordt uitgegumd. Het was stiller dan anders in de winkel, gesprekken werden amper gevoerd. Sommige mensen liepen als zombies rond. Overal zie je nu ogen boven een doekje, maar of die ogen vrolijkheid of angst uitstralen is moeilijk te zeggen. Het oogt vooral als achterdocht.

Omdat de kassavrijwilliger ook de muzak bedient, zette ik uit arren moede maar extra vrolijke muziek op, volume wat hoger dan normaal. Want het niet kunnen lezen van elkaars emotie: was dat niet ooit de reden om tot een boerkaverbod te komen?

En het versterkt sociaal isolement. Juist in buurtwinkels, zoals de onze, vinden de terloopse kletspraatjes plaats. Die vallen stil. Voor ouderen voor wie dat dagelijkse loopje naar een winkel vaak het enige, echte contact met anderen is, pakt zo’n maatregel dan weer slecht uit. Wegen de baten op tegen de kosten? Ik weet het niet, maar die discussie mag nu even niet gevoerd worden om de eenheid te bewaren. We zijn even samen een soort zwarte kousenkerk geworden: offers brengen om het virus te behagen.

En Van Dissel: die loopt nu het risico op excommunicatie. Zo gaat dat met totalitaire geloofsdoctrines.

Ontspullen?

Op 6 november 2016 schreef ik op deze plaats de volgende zin: “Over enkele jaren stuurt Zalando ons ongevraagd de schoenen of de broek waar we net aan dachten – zoals bleek uit ons surfgedrag – en Bol.com een koolmonoxide detector nadat we onze zolderkamer op Airb&B te huur hebben gezet. En het aankoopbedrag wordt vast afgeboekt. Handig toch?”

De zin schoot mij te binnen omdat het de sleutel is om Rutte en Hoekstra te begrijpen. Vanuit de milieuhoek begrijpt men helemaal niets van 3,4 miljard voor Schiphol. Investeren in lawaai, stank, luchtvervuiling en klimaataantasting: volgens de Partij voor de Dieren een achterhaald bedrijfsmodel. Vanuit de cultuurhoek begrepen ze het overigens ook niet, want opgeteld gaat in de theater- en evenementenwereld ook een fors bedrag om. Dus als je een sector wil ondersteunen, dan gelijke monniken, gelijke kappen.

Dat klinkt logisch, maar de essentie van het overeind van sectoren is niet het voorkomen dat mensen aan de bedelstaf raken, maar het consumptievermogen in stand te houden. Hoekstra zei vooraf al dat hij diepe zakken had. Inmiddels hebben we meer dan 60 miljard in de economie gestoken om de zaak draaiende te houden, en nog steeds slaapt Hoekstra als een roos. Geparafraseerd: “Een pandemie komt één keer in de honderd jaar voor, dus die 60 miljard schrijven we in 100 jaar af.” Op de rijksbegroting voel je een half miljard per jaar niet. En omdat het consumptief vermogen grotendeels overeind is gebleven, zijn we snel weer boven jan.

Voor Rutte en Hoekstra is onze economie niet anders dan een spel van produceren en consumeren. Zonder consumenten geen productie. Ruttes uitspraken zijn daar toe terug te leiden. Om de laatste economische crisis op te lossen riep hij op om “eens een nieuwe auto te kopen”. Dat was in 2013. Sparen is een gruwel voor de economie. Enkele jaren later (2017) riep hij de grote ondernemers op om de lonen te verhogen en niet alleen zichzelf rijkelijk te belonen. Want hogere lonen leidt tot meer consumptie en dus tot meer productie. Rutte staat aan de kant van de producenten en kneedt burgers tot consumenten.

Kortom: we moeten spullen kopen. Bij bedrijven incasseren de aandeelhouders de gemaakte winsten om die opnieuw te investeren in andere bedrijven die spullen maken. Dondert niet welke spullen. Dondert ook niet hoe geproduceerd, mits de marges hoog zijn zodat investeerders blij worden. Dus ook geen ingewikkelde klimaateisen: die maken de winsten lager en de concurrentie van bedrijven die fossiel blijven stoken sterker. Dus vooral spullen, spullen en nog eens spullen, want alleen bij spullen kun je de productie automatiseren zodat de loonkosten dalen, en de winsten stijgen. En anders verplaats je de productie naar de landen met de laagste lonen.

De culturele ondernemers in ons land kunnen bij hoog en laag beweren dat zij ook veel omzet draaien, veel mensen in dienst hebben die boterhammen kopen, maar zij genereren geen materiële meerwaarde. Zij kunnen niet meer produceren door de automatiseren of de productie te verplaatsen naar lage-lonen-landen. Een toneelvoorstelling brengt hooguit evenveel in de kassalade dan hij heeft gekost. Het levert geen meerwaarde op die opnieuw geïnvesteerd kan worden.

Hooguit in de sfeer van de vrije producties zoals musicals zie je grote ondernemingen ontstaan die daar op enigszins lijken. Maar het lijkt mij sterk dat pensioenfondsen daar veel in gaan beleggen. Ook sommige cabaretiers draaien goed, en sommigen “lopen binnen”. Maar die zetten dat op de spaarrekening voor hun kinderen later. Als de cultuursector omvalt, is dat sneu, in Brabant heet cultuur niet voor niets “vrije tijd”. Met precies twee keer de “ij” van vrijblijvend. En werkloze acteurs kunnen vast en zeker aan de bak in de productiesector. Om nog meer spullen te maken. Tegen lage loonkosten, want wie een tijdje werkloos is, grijpt alles aan wat er langs komt.

Daarom krijgt de zorg, na alle applaus, er niets bij: linksom of rechtsom kost de zorg geld. Net als onderwijs. Geen enkele ondernemer, dus geen enkele “Ruttefluisteraar”, ligt er wakker van dat ons leesonderwijs op een dieptepunt terecht lijkt te komen. Zolang mensen de gebruiksaanwijzingen van hun nieuwe spullen kunnen lezen is het prima. En je zult altijd gekkies blijven houden die in die sectoren met hart en ziel aan de slag gaan tegen een te laag salaris.  

Zoals een bestuurder in de thuiszorg mij ooit uitlegde na een zeer ingrijpende reorganisatie: “De klant heeft er helemaal niets van gemerkt, want de loyaliteit van de medewerkers ligt bij die klant.” De klant helpen komt altijd op de eerste plaats. De flexibilisering van de organisatie – in een poging om de productiekosten toch nog wat de verlagen – namen de medewerkers voor lief.

Sectoren die geen spullen maken waarvan je de productiekosten via robotisering kunt verlagen om daardoor hogere winsten mogelijk te maken, trekken bij Rutte dan ook aan de het kortste eind. Salarisverhoging in de zorg? “Geen sprake van”, zei Rutte. En iedereen die had staan klappen in de eerste weken begreep daar niets van. “Read his lips, dummies!”, denk ik dan. Rutte is alleen geïnteresseerd in spullen. Hij komt bij Unilever vandaan. Daar heeft hij zijn economielessen gekregen. Veertig soorten tandpasta, met een ring van zelfvertrouwen en voor een stralende lach.

In tegenstelling tot de cultuursector hebben de pakketdiensten en webwinkels zich juist door de crisis stevig genesteld in onze economie. Ik fietste laatst door het westelijk havengebied van Amsterdam. Enorme parkeerterreinen met busjes van Bol.com, Albert Heijn, HelloFresh en megaloodsen van 250 m breed en 500 m lang, als rijtjeswoningen in een Vinexwijk. We zijn dichterbij het beeld in mijn eerste zin dan we denken. Bij de pakketdienst van KPN is het de laatste maanden net zo druk als andere jaren rond Kerst. Daarom durft Hoekstra zo royaal te zijn: de productie kan doordraaien. Maar die spullen moeten dan ook gekocht worden.

Mensen zijn niet meer dan een schakel in de hele productie-consumptieketen. En de grap is: je kunt in die keten alles automatiseren en vervangen door robots, behalve mensen. Want die gebruiken en verslijten die spullen zodat er altijd behoefte blijft bestaan aan nieuwe spullen. Om de oude spullen en masse bij de vuilniscontainers te dumpen. De zooi op straat is een bewijs dat de economie draait als een tierelier.

Over het klimaat kunnen we kort zijn: prachtig die condensstreeploze luchten, maar dat levert niets op. Zonder vliegtuigen geen spullen. Pas tegen de tijd dat verzekeraars die nieuwe megaloodsen niet meer verzekeren vanwege overstromingsgevaar ontstaan er een economische prikkel om spullen te maken tegen de rijzende zeespiegel. Dan bedenken we wel iets slims zoals opblaasbare dijken of zo.

Want dat is de les die wij kunnen trekken uit de coronacrisis: de mensheid lukt het niet om ver vooruit te denken, en handelen. Plots duiken boeken, studies en documentaires op van jaren geleden waarin stelselmatig is gewaarschuwd voor een pandemie. Zie de Ted-ex lezing van Bill Gates, het boek Zoönosen van David Quammen in 2012, maar bij toeval las ik het boekenweekgeschenk van Tommy Wieringa uit 2014 terug. Met een precieze beschrijving van de levende dierenmarkten in China waar de virussen overspringen op de mens. Hen treft het lot van Cassandra: ze voorspelde de toekomst, maar Apollo had haar gestraft met de doem dat niemand haar ooit zou geloven.

In mijn vorige blog hoopte ik nog dat we door de crisis genoeg zouden krijgen van die spulleneconomie. Onderzoekers toonden aan dat de crisis vriendschappen verdiepte, en beter een fijne vriendenkring dan een huis vol spullen. Maar Kim Putters (SCP) zag het allemaal als welbegrepen eigen belang. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/is-nederland-socialer-geworden-dankzij-corona-scp-directeur-kim-putters-betwijfelt-het~ba28b12c/.

Dus wat ons rest is tegen de stroom inroeien, stug volhouden te bouwen aan een samenleving waar mensen naar elkaar omkijken. Al was het maar om goed voorbereid te zijn als het weer een keer mis gaat.

Zwenken en draaien

Deze crisis is een superversnelde film van hoe democratie werkt. Heel directe democratie: mensen stemmen nu met hun voeten, met hun gedrag. Links, en dan weer naar rechts. Als een soort spreeuwenwolk. In normale tijden doen we dat met een rood potlood. Maar ook dan op basis van emotie, intuïtie, beeldvorming, ook al houden lijsttrekkers rationele betogen alsof het besturen van een spreeuwenwolk wiskunde is. Veel wetenschappelijk onderzoek doet uitspraken over effecten van beleid. Maar dat leidt niet één-op-één tot betere maatregelen. Populisten hoeven maar één nep-roofvogeltje los te laten en de halve spreeuwenwolk zwenkt naar rechts. Kijk even: https://www.youtube.com/watch?v=V_rWBHau6JA.  

Een spreeuwenpremier zou kunnen roepen: “Allemaal rechtdoor vliegen, want wat we ook doen, één van ons gaat eraan.” Maar er is geen spreeuwenpremier. Spreeuwen kennen maar enkele simpele gedragsregels: vlieg niet aan de buitenkant, en vlucht weg bij gevaar. Zo golft onze samenleving nu ook min of meer. Rutte geeft wel een richting aan, maar zijn voorstellen worden alleen overgenomen door ons spreeuwen als er draagvlak is. Zie hoe het liep met openhouden van de scholen: geen draagvlak, dus toch dicht. En elke cultuur kent een fijnregeling waardoor die golfbewegingen overal net wat anders zijn. Trump kon nog zo hard ontkennen dat er een probleem was: de Amerikanen zijn ook spreeuwen en Trump kan alleen maar meegolven om gezichtsverlies te voorkomen. Hij is nu een beetje de spreeuw die toevallig voorop vliegt en denkt dat de rest hem volgt.

Om die reden ben ik eenvoudig als spreeuw pragmatisch bezig om de groep die door ons spreeuwengedrag aan het kortste eind trekt een handje te helpen: koffie schenken voor de daklozen die geen voordeur hebben om achter te schuilen. Dat deden we overigens al jaren. Nu in een lege kerk: veel ruimte daar, dus met die anderhalve meter zit het wel goed.

Ik raakte er aan de praat met bezoeker M., over zijn ideale wereld. Stap voor stap ontvouwde hij een utopisch vergezicht voor me: “Met een basisinkomen voor iedereen. De helft van nu, dat is echt ruim genoeg”, en iedereen in een huurwoning: “En dan is 20 vierkante meter voldoende”. En in een heel compacte stad. Niet in van die flats zoals in Hongkong, maar in woonblokken zoals in Parijs, zonder die binnentuinen zoals in Amsterdam, want dat is echt ruimteverspilling, zeven hoog zonder lift. “Dan krijg je heel compacte steden, en hou je meer groene ruimte rondom de steden over.” Hij had het ook helemaal doorgerekend. Inclusief verkeerssystemen en gratis gezondheidszorg. “Maar dan niet meer dan drie ingrepen per jaar, moet je maar gezond leven.” Hij geloofde er heilig in. Ik kreeg visioenen van Noord-Korea.

Enkele dagen na mijn gesprekje met M. zag ik ineens een link tussen de wereld volgens M. en de manier van denken van Ira Helsloot, hoogleraar Besturen van Veiligheid. Hij legde uit – ik parafraseer – dat het veel slimmer was om de economie niet plat te leggen en de doden op de koop toe te nemen. Het ging immers toch vooral om hoogbejaarden. Per saldo zouden we dan na verloop van tijd meer gezondheidsjaren hebben omdat een economische crisis leidt tot werkeloosheid, slechtere gezondheidszorg en zo voorts. Valt geen speld tussen te krijgen. Maar toch voelde het ongemakkelijk. Tot ik begreep dat deze bestuurskundige het gedrag van een spreeuwenwolk in een open samenleving als de onze niet begrijpt. Net als M. Dat is misschien onthutsend, voor een bestuurskundige, maar waar we bij M. onze schouders ophalen, krijgt Helsloot alle ruimte op tv. Waar Jort Kelder hem na wauwelt. En hup, daar gaan een paar spreeuwen toch weer een andere kant op.

En wat dan nog, zou je denken. Welnu, dat zwenken en draaien als een spreeuwenwolk is dus onze manier om met een crisis om te gaan. Stel je de coronacrisis nu eens voor als generale repetitie van wat ons te wachten staat als de volgende, veel langzamere, maar veel ingrijpender kladderadatsch zich voltrekt: het smelten van het ijs op Groenland en daarna Antarctica. Komen we dan ook pas in actie als de eerste golven over de duinen en dijken de polders inlopen? En zwenken we dan ook van links naar rechts? Ik mag hopen van niet. Laten we na afloop van de coronacrisis ten eerste niet alle remmen loslaten om alle uitgestelde consumptie in te halen met dito productie van zooi waar we prima zonder kunnen, ten koste van een enorme extra uitstoot van broeikasgassen. Maar ten tweede toch wat minder zwenkend en draaiend die finale crisis proberen te voorkomen.

En daar kunnen we nu al mee beginnen: door de sociale samenhang die we in korte tijd hebben bereikt vasthouden. Onderzoekers, daar heb je ze weer, signaleren nu al dat vriendschappen zich verdiept hebben. Want mensen hebben mensen nodig. Misschien beleven we daar uiteindelijk meer voldoening aan dan aan het rond de wereld vliegen en ons huizen vol spullen stouwen. Dus méér socializen, dat leidt mogelijk meteen tot minder behoefte aan consumeren. Dus méér van het een, zonder het gevoel dat je iets móet laten. Dat gaat het vanzelf. Sober leven met rijker resultaat. En kunnen we het vileine keeping up with the Joneses, uitgebuit door slimme marketeers vanaf de jaren vijftig om de individuele consumptie aan te jagen, ook bij het groot vuil dumpen, naast de rest van alles wat we de afgelopen weken het huis uit gedragen hebben.